Początki biżuterii artystycznej w Polsce przypadają na lata 40-te XX w., kiedy przy Ministerstwie Kultury i Sztuki powstało Biuro Nadzoru Estetyki Produkcyjnej, zarządzane przez Wandę Telakowską. Jego celem był nadzór nad tworzeniem wzorów, m.in. biżuterii, przeznaczonych do masowej produkcji. Artyści mogli tworzyć jedynie w srebrze, miedzi i mosiądzu ze względu na niewysoką cenę tych materiałów. Obróbka złota i platyny przez osoby prywatne była zabroniona. BNEP organizował także pokazy polskiej biżuterii artystycznej za granicą.
Biżuterię artystyczną tworzyli zarówno artyści plastycy, jak i twórcy nie związani z jubilerstwem, m.in. Henryk Grunwald, którego prace nawiązywały do stylu art déco oraz Mamert Celmiński, który tworzył w stylistyce ludowej.
Broszki Mamert Celmiński, szpila Władysław Sowicki, zawieszka Henryk Grunwald, fot. Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych
W tym czasie zaczęły też powstawać polskie rody jubilerskie, w których tradycja wytwarzania biżuterii jest kilkupokoleniowa: Rohnowie (Ludmiła i Ryszard, Kamila, Andrzej Moziński jr.), Zaremscy (Jadwiga Pruszkowska-Zaremska i Jerzy Zaremski, Tomasz, Marcin, Łukasz, Ewa Czarnota-Zaremska i Antek), Rochaccy (Romuald i Jacek), Ogrodowscy (Zygmunt, Tomasz i Ewa Chycińska-Ogrodowska, Jerzy). Wspomniane rody jubilerskie są prekursorami i twórcami współczesnej, polskiej szkoły złotnictwa.
Marcin Zaremski, Tomasz Zaremski, Jacek Rochacki, fot. Biżuteria Artystyczna w Polsce
W latach 50-tych Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego (Cepelia) tworzyła spółdzielnie zrzeszające właścicieli małych, prywatnych zakładów, rzemieślników i artystów. Biżuteria ze spółdzielni była tańszą alternatywą dla unikatowej biżuterii autorskiej oraz droższą, ale oryginalną, dla biżuterii produkowanej masowo.
Obok spółdzielni działały indywidualne pracownie, otrzymujące reglamentowane przydziały srebra. Zabronione było, poza jednostkami państwowymi, nabywanie, sprzedawanie oraz oddawanie i przyjmowanie do przerobu wyrobów ze złota i platyny. Obrót był możliwy jednie poprzez Centralę Jubilerską, Cepelię oraz przedsiębiorstwo Ars Christiana –Centrala Wytwórczości i Handlu Dewocyjnego. Wyroby z metali szlachetnych musiały być oznakowane nadanym przez Urząd Probierczy imiennikiem (ta tradycja, mająca korzenie w średniowieczu, przetrwała do dziś).
Prawo znacznie ograniczało wolność twórczą oraz ilość wytwarzanych przez artystów prac. Większość twórców zdobywała wiedzę techniczną na własną rękę. Wyposażenie warsztatu złotniczego również było przez nich wykonywane samodzielnie poprzez kreatywne dostosowywanie narzędzi ślusarskich, dentystycznych, szewskich i in. do potrzeb pracowni jubilerskiej.
W 1959 r. w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi (dzisiejszej ASP) powstała pierwsza w Polsce Pracownia Projektowania Biżuterii, którą przekształcono w Katedrę Biżuterii. Obecnie na terenie kraju działa 11 szkół kształcących w kierunkach złotniczych.
Agnieszka Jabłońska i jej pracownia, fot. Biżuteria Artystyczna w Polsce, Agnieszka Jabłońska
Lata 60-te i 70-te to rozkwit grup twórczych i biżuterii artystycznej ręcznie robionej, głównie z bursztynu. W 1968 r. Związek Polskich Artystów Plastyków zorganizował I Ogólnopolską Wystawę Biżuterii Artystycznej. W 1974 r. Jadwiga i Jerzy Zaremscy zdobyli złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Biżuterii w Monachium. Był to pierwszy, tak znaczący, indywidualny sukces polskich twórców.
W 1975 r. Jacek Byczewski, Jacek Rochacki, Joachim Sokólski i Marcin Zaremski stworzyli pionierską grupę twórczą UFO, będącą wyrazem buntu przeciwko konwencji i tradycji panującej w „skostniałym” środowisku złotników.
W 1980 r. powstała grupa twórcza Muzeum, utworzona przez Michała Gradowskiego. Jej członkami byli: Jacek Byczewski, Seweryna Gugała-Stolarska, Jolanta Ołdachowska-Ryba, Jacek Rochacki, Joachim Sokólski, Jerzy Stolarski, Jadwiga i Jerzy Zaremscy, Łukasz Zaremski, Marcin Zaremski, Tomasz Zaremski i Michał Gradowski. Grupa organizowała dyskusje dotyczące problemów współczesnej sztuki złotniczej, sympozja naukowe i wystawy.
Jadwiga i Jerzy Zaremscy w pracowni oraz projekty Marcina Zaremskiego dla Grupy Ufo i Muzeum, fot. Biżuteria Artystyczna w Polsce, Legnicki Festiwal SREBRO
Rok 1989 przyniósł ze sobą zmiany także dla środowiska artystów-złotników. Ceny biżuterii spadły, na rynku pojawiła się konkurencja w postaci wyrobów eksportowanych, zniesiono reglamentację srebra, co przyczyniło się do wzrostu produkcji biżuterii. Wiele spółdzielni zrzeszonych w Cepelii przestało istnieć. Część artystów przesunęła swoją aktywność w kierunku wzornictwa przemysłowego.
Biżuteria artystyczna stała się niezależną dziedziną sztuki. Powstały trzy znaczące galerie zajmujące się promocją, sprzedażą i wystawiennictwem polskiej, współczesnej biżuterii artystycznej: Galeria Milano Elżbiety Kochanek-van Dijk w Warszawie, Galeria Studio M Bożeny Marki w Warszawie oraz Galeria w Muzeum Janusza i Aleksandry Stanko we Wrocławiu.
W 1991 r. powstało Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych. Na jego czele stali: Andrzej Bielak, Jacek Skrzyński i Giedymin Jabłoński. Celem Stowarzyszenia do dziś jest promocja polskiej sztuki złotniczej w kraju i za granicą.
W latach 90-tych organizowany był Ogólnopolski Konkurs Biżuterii Artystycznej CAMELOT, wymyślony przez Jacka Łodzińskiego, związanego z Galerią Skarbiec oraz Grażynę i Wojciecha Starzeckich, związanych z Galerią Ofir w Krakowie. Jego trzy ostatnie edycje miały charakter międzynarodowy.
Powstały kolejne galerie: Galeria Stanko Janusza i Aleksandry Stanko, Galeria Techne Anny Sokolnickiej-Elzanowskiej, Galeria YES Magdaleny Kwiatkiewicz.
Międzynarodowy Konkurs Biżuterii Artystycznej CAMELOT 1115: Tomasz Troszczyński, Ewa Chycińska-Ogrodowska, Marcin Gronkowski, Jan Jakub Wyganowski, fot. Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych
W 1994 r. odbyły się pierwsze Międzynarodowe Targi Bursztynu, Biżuterii i Kamieni Jubilerskich „Amberif". Dwa lata później Tadeusz Befinger, Wiesław Gierłowski, Giedymin Jabłoński, Stanisław K. Jacobson, Norbert Nagela, Ewa Rachoń oraz Jacek Leśniak stworzyli organizację zawodową bursztynników - Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników, którego celem jest promocja i rozpowszechnianie wiedzy o bursztynie oraz zapewnienie bursztynowi bałtyckiemu wysokiej rangi w Polsce i na świecie.
W 2000 r. w Warszawie odbyły się pierwsze Targi „Złoto Srebro Czas”, które do dziś są wiodącą imprezą branży zegarmistrzowsko-jubilerskiej w Polsce. Jednym z filarów targów jest Galeria Projektantów, gdzie członkowie STFZ oraz artyści plastycy prezentują swoje najnowsze kolekcje.
Młodą imprezą są Targi Trendów Jubilerskich i Zegarkowych „Jubinale” organizowane w Krakowie od 2008 r. Ich celem jest aktywizacja jubilerskiego południa Polski. Targi biżuteryjne są miejscem spotkań złotników o ustalonej w środowisku pozycji oraz studentów i uczniów aspirujących do wstąpienia w szeregi artystów.
Targi Złoto, Srebro, Czas i Amberif, fot. Złoto, Srebro, Czas i Ambefir Ambermart Targi Bursztynu
Początek XXI w. to szereg zmian w branży biżuteryjnej. Od 2004 r. i przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, polskie złotnictwo musiało dostosować się do nowych, europejskich przepisów. Wraz ze wzrostem konkurencji, kryzysem gospodarczym, globalizacją oraz potrzebą promocji biżuterii autorskiej narodziło się kilka inicjatyw, m.in. Gdańsk - realizujący projekt „Gdańsk – Światową Stolicą Bursztynu” oraz Sandomierz - „Światowa Stolica Krzemienia Pasiastego”.
W 2011 r. wprowadzono progi masy zwalniające z obowiązku badania i oznaczania cechą probierczą (dla złota i platyny – 1 gram, dla srebra – 5 g), co miało wpływ na zmniejszenie liczby zgłaszanych do Urzędów Probierczych wyrobów.
Powstały kolejne galerie i muzea, promujące i wystawiające biżuterię artystyczną. W 2002 r. w Krakowie Barbara i Andrzej Bielak założyli Galerię Bielak. W 2006 r. powstało Muzeum Bursztynu – Oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. W 2009 r. w Warszawie Alicja i Jan Jakub Wyganowscy otworzyli Galerię f150. W 2010 r. w Sandomierzu powstała Galeria Otwarta Mariusza Pajączkowskiego.
Współczesna biżuteria artystyczna ręcznie robiona nadal wykorzystuje dawne techniki, równocześnie wprowadzając nowe. Pojawiają się nowoczesne tworzywa sztuczne lub nieoczywiste materiały jubilerskie, jak papier czy guma do żucia. Materiał nie jest już najważniejszym nośnikiem wartości przedmiotu. Zastąpiła go forma.
Współczesna biżuteria artystyczna: Marcin Zaremski, Krzysztof Piotrowski, Antek Zaremski, Jacek Byczewski, Anna Wojdan, Kamilla Rohn, Mariusz Deka, Agnieszka Jabłońska. Fot. autorzy
Zródło: dr Marta Baran, Galeria Sztuki w Legnicy "Polska biżuteria artystyczna po 1945 r. Raport końcowy projektu Od tradycji do współczesnego designu. Zjawiska, pojęcia i twórcy współczesnej polskiej biżuterii"
Biżuteria Anny Wojdan, Mariusza Deki i Agnieszki Jabłońskiej dostępna w sklepie www.missdeco.pl